Lịch sử phát triển của vắc-xin cúm là một câu chuyện hấp dẫn về sự tiến bộ của khoa học y học, phản ánh cuộc “chạy đua” không ngừng nghỉ giữa con người và một trong những loại virus biến đổi thông minh nhất. Kể từ khi ra đời, vắc-xin cúm đã trải qua nhiều thế hệ cải tiến, ngày càng trở nên an toàn, hiệu quả và có khả năng bảo vệ rộng hơn.
1. Giai đoạn sơ khai: Vắc-xin toàn bào bất hoạt (Thập niên 1940)
Sau thảm kịch của đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918, việc tìm ra một biện pháp phòng ngừa hiệu quả trở nên cấp thiết. Cột mốc quan trọng đầu tiên là việc phân lập thành công virus cúm A vào năm 1933, mở đường cho việc nghiên cứu và phát triển vắc-xin.
Những vắc-xin cúm đầu tiên được cấp phép vào những năm 1940 là vắc-xin cúm toàn bào bất hoạt (whole-virion inactivated vaccine).
Công nghệ: Virus cúm được nuôi cấy trong trứng gà có phôi, sau đó được bất hoạt hoàn toàn bằng hóa chất (formalin) nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc toàn vẹn.
Loại hình: Ban đầu là vắc-xin đơn giá (chỉ chứa 1 chủng, thường là cúm A), chủ yếu được sử dụng trong quân đội. Sau đó, khi phát hiện thêm sự lưu hành của cúm B, vắc-xin nhị giá (chứa 1 chủng A và 1 chủng B) đã ra đời.
Hạn chế: Mặc dù có hiệu quả, vắc-xin toàn bào gây ra khá nhiều tác dụng phụ (tính sinh phản ứng cao) như sốt, đau nhức tại chỗ tiêm, đặc biệt là ở trẻ em.
2. Bước tiến về tính an toàn: Vắc-xin phân mảnh và tiểu đơn vị (Thập niên 1970-1980)
Để khắc phục nhược điểm về tác dụng phụ của vắc-xin toàn bào, các nhà khoa học đã phát triển các công nghệ mới nhằm tinh chế vắc-xin, chỉ giữ lại những thành phần cần thiết để kích thích miễn dịch.
Vắc-xin phân mảnh (Split-virion vaccine): Virus sau khi được bất hoạt sẽ được “phá vỡ” thành các mảnh nhỏ hơn bằng cách sử dụng chất tẩy rửa. Vắc-xin này vẫn chứa hầu hết các thành phần protein của virus, bao gồm cả các kháng nguyên bề mặt (HA, NA) và các protein bên trong. Công nghệ này giúp giảm đáng kể các tác dụng phụ so với vắc-xin toàn bào.
Vắc-xin tiểu đơn vị (Subunit vaccine): Đây là một bước tinh chế sâu hơn nữa. Sau khi phá vỡ virus, các nhà khoa học chỉ chọn lọc và giữ lại hai kháng nguyên quan trọng nhất là Hemagglutinin (HA) và Neuraminidase (NA), loại bỏ các thành phần protein và vật liệu di truyền không cần thiết khác. Điều này giúp vắc-xin có hồ sơ an toàn rất tốt, ít gây phản ứng phụ tại chỗ và toàn thân hơn nữa, trong khi vẫn duy trì được hiệu quả miễn dịch tương đương với vắc-xin dạng mảnh.
Từ năm 1978, vắc-xin tam giá (TIV) trở thành tiêu chuẩn, chứa 3 chủng virus: 2 chủng cúm A (A/H1N1, A/H3N2) và 1 chủng cúm B.
3. Kỷ nguyên mới: Vắc-xin tứ giá và các công nghệ tăng cường (Từ 2012 đến nay)
Nghiên cứu dịch tễ học cho thấy virus cúm B có hai dòng chính cùng lưu hành là B/Yamagata và B/Victoria. Vắc-xin tam giá chỉ có thể chứa một trong hai dòng này, dẫn đến nguy cơ “không khớp” (mismatch) nếu dòng cúm B lưu hành trong thực tế lại không phải là dòng có trong vắc-xin, làm giảm hiệu quả bảo vệ.
Vắc-xin tứ giá (Quadrivalent Influenza Vaccine – QIV): Được cấp phép lần đầu tại Hoa Kỳ vào năm 2012, vắc-xin tứ giá là một bước đột phá lớn. Nó chứa cả 4 chủng virus cúm được khuyến cáo: 2 chủng cúm A (H1N1, H3N2) và cả 2 dòng cúm B (Yamagata, Victoria). Điều này giúp tăng cường khả năng bảo vệ chống lại bệnh cúm B, bất kể dòng nào đang lưu hành chiếm ưu thế.
Bên cạnh đó, các công nghệ vắc-xin tiên tiến khác cũng được phát triển để giải quyết những thách thức riêng, đặc biệt là ở nhóm người cao tuổi có hệ miễn dịch suy yếu:
Vắc-xin cúm liều cao (High-Dose Vaccine): Chứa lượng kháng nguyên HA gấp 4 lần so với vắc-xin liều chuẩn, được thiết kế chuyên biệt cho người từ 65 tuổi trở lên để tạo ra đáp ứng miễn dịch mạnh mẽ hơn.
Vắc-xin có tá dược (Adjuvanted Vaccine): Chứa thêm “chất bổ trợ” (tá dược, ví dụ MF59) để tăng cường và mở rộng đáp ứng miễn dịch của cơ thể, cũng là một lựa chọn ưu tiên cho người cao tuổi.
Vắc-xin tái tổ hợp (Recombinant Vaccine): Sản xuất bằng công nghệ DNA tái tổ hợp, không sử dụng trứng gà, giúp loại bỏ nguy cơ dị ứng trứng và tránh các đột biến của virus trong quá trình nuôi cấy trên trứng.
Tóm tắt các cột mốc chính:
| Thời gian | Sự kiện quan trọng | Loại vắc-xin tiêu biểu |
| Thập niên 1940 | Vắc-xin cúm đầu tiên được cấp phép | Vắc-xin toàn bào, đơn giá/nhị giá |
| Thập niên 1970 | Phát triển công nghệ mới để giảm tác dụng phụ | Vắc-xin phân mảnh và tiểu đơn vị |
| 1978 | Chuẩn hóa bảo vệ rộng hơn | Vắc-xin tam giá (TIV) |
| 2012-2013 | Giải quyết vấn đề “không khớp” dòng cúm B | Vắc-xin tứ giá (QIV) |
| Hiện nay | Các giải pháp chuyên biệt, công nghệ cao | Vắc-xin liều cao, có tá dược, tái tổ hợp |
PGS.TS. Phạm Quang Thái. Bài trình bày “Kinh nghiệm 40 năm vaccine cúm tiểu đơn vị” và “Kế hoạch sử dụng vắc xin cúm mùa tại Việt Nam”.
Patel M. M., et al. (2023). Inactivated and Recombinant Influenza Vaccines. In Plotkin’s Vaccines (8th ed.). (Mục: History of the Disease and Vaccines; History of Vaccine Development and Current Inactivated and Recombinant Vaccines).
World Health Organization (May 2022). Vaccines against influenza: WHO position paper.
Tag:
