Ô nhiễm không khí hiện là một trong những nguy cơ sức khỏe môi trường lớn nhất đối với nhân loại. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có khoảng 7 triệu ca tử vong sớm liên quan đến ô nhiễm không khí, trong đó phần lớn xảy ra tại các quốc gia có thu nhập trung bình và thấp [1]. Không chỉ ảnh hưởng đến hệ hô hấp, ô nhiễm không khí còn làm gia tăng nguy cơ các bệnh tim mạch, đột quỵ, ung thư phổi, và nhiều rối loạn chuyển hóa khác.
1. Thực trạng ô nhiễm không khí toàn cầu và tại Việt Nam
Theo Báo cáo của WHO năm 2024, hơn 99% dân số thế giới đang sống trong khu vực có nồng độ bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng khuyến cáo an toàn là 5 µg/m³ [1]. Tại Việt Nam, chỉ số chất lượng không khí (AQI) ở các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh thường xuyên vượt ngưỡng “không tốt cho sức khỏe”, đặc biệt trong mùa khô và thời điểm giao mùa [2].
Để minh họa mức độ ô nhiễm đáng báo động, có thể điểm qua một số thống kê sau:
– Nồng độ trung bình PM2.5 tại Hà Nội năm 2023 đạt 40–45 µg/m³, cao gấp gần 9 lần khuyến cáo của WHO [2].
– TP. Hồ Chí Minh thường xuyên ghi nhận trung bình 30 µg/m³, với một số khu vực công nghiệp vượt 50 µg/m³ [2].
– Việt Nam xếp thứ 30/134 quốc gia có mức độ ô nhiễm không khí cao nhất theo xếp hạng của IQAir 2024 [3].
Những số liệu này phản ánh thực trạng đáng lo ngại và cho thấy Việt Nam đang phải đối mặt với một gánh nặng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng.
2. Thành phần và nguồn gốc ô nhiễm không khí
Ô nhiễm không khí bao gồm nhiều loại chất gây hại khác nhau, cả từ nguồn tự nhiên và nhân tạo. Nguồn phát thải chủ yếu xuất phát từ hoạt động của con người, đặc biệt trong các lĩnh vực giao thông, công nghiệp và nông nghiệp.
Các thành phần chính thường gặp trong không khí ô nhiễm gồm [1]:
– Bụi mịn PM2.5 và PM10: dễ xâm nhập sâu vào phổi, thậm chí vào máu.
– Nitrogen dioxide (NO₂): chủ yếu phát sinh từ động cơ xe cộ.
– Sulfur dioxide (SO₂): sinh ra từ quá trình đốt than, dầu và khí đốt.
– Ozone tầng thấp (O₃): hình thành do phản ứng quang hóa giữa NOx và hợp chất hữu cơ bay hơi (VOC).
– Carbon monoxide (CO): gây giảm khả năng vận chuyển oxy trong máu.
Nguồn gốc ô nhiễm có thể được chia thành các nhóm chính [1]:
– Nguồn giao thông: chiếm tỷ lệ cao nhất tại các đô thị lớn.
– Nguồn công nghiệp: nhà máy xi măng, nhiệt điện, luyện kim, hóa chất.
– Nguồn sinh hoạt: sử dụng than, củi, rác thải làm chất đốt.
– Nguồn tự nhiên: bụi sa mạc, cháy rừng, phấn hoa và bão cát.
Như vậy, ô nhiễm không khí là kết quả của sự kết hợp giữa nhiều nguồn phát thải, trong đó yếu tố con người vẫn là nguyên nhân chính và có thể kiểm soát được.
3. Tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe con người
Tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe phụ thuộc vào thời gian phơi nhiễm và loại chất ô nhiễm. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh mối liên hệ chặt chẽ giữa nồng độ PM2.5 và tỷ lệ tử vong sớm.
Một số ảnh hưởng sức khỏe đáng chú ý gồm:
– Hệ hô hấp: gây viêm phế quản mãn tính, hen suyễn, nhiễm trùng hô hấp.
– Hệ tim mạch: làm tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, xơ vữa động mạch.
– Hệ thần kinh: gây suy giảm nhận thức, tăng nguy cơ bệnh Alzheimer và Parkinson [4].
– Phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ: liên quan đến sinh non, nhẹ cân, chậm phát triển trí tuệ [5].
Theo WHO, mỗi mức tăng 10 µg/m³ PM2.5 làm tăng 6–8% nguy cơ tử vong do bệnh tim và đột quỵ, cùng 4% nguy cơ ung thư phổi [1]. Các nghiên cứu của Đại học Harvard cũng cho thấy người sống lâu dài trong khu vực có PM2.5 cao hơn 10 µg/m³ có tỷ lệ tử vong cao hơn 15% so với khu vực có không khí sạch hơn [6].
4. Ảnh hưởng kinh tế – xã hội và môi trường
Ô nhiễm không khí không chỉ là vấn đề y tế mà còn kéo theo thiệt hại kinh tế và môi trường nghiêm trọng.
Các nghiên cứu chỉ ra:
– Tổn thất kinh tế toàn cầu do ô nhiễm không khí ước tính hơn 8.000 tỷ USD/năm, tương đương 6,1% GDP toàn cầu [7].
– Ở Việt Nam, thiệt hại kinh tế trực tiếp và gián tiếp do ô nhiễm không khí ước tính lên tới 10–13 tỷ USD/năm, chủ yếu từ chi phí y tế và giảm năng suất lao động [8].
– Ô nhiễm còn làm gia tăng biến đổi khí hậu, phá vỡ hệ sinh thái, và ảnh hưởng đến đa dạng sinh học.
Như vậy, kiểm soát ô nhiễm không khí không chỉ mang ý nghĩa bảo vệ sức khỏe mà còn là nhiệm vụ cấp thiết để phát triển bền vững.
5. Giải pháp kiểm soát và giảm thiểu ô nhiễm không khí:
Các tổ chức quốc tế khuyến nghị nhiều giải pháp đồng bộ nhằm giảm thiểu ô nhiễm không khí. Dưới đây là những nhóm biện pháp trọng tâm được WHO và UNEP đề xuất [1]:
– Kiểm soát nguồn phát thải: chuyển đổi năng lượng sạch, giảm sử dụng than đá.
– Giao thông xanh: phát triển xe điện, phương tiện công cộng thân thiện môi trường.
– Giám sát và cảnh báo sớm: lắp đặt hệ thống quan trắc không khí tự động tại đô thị.
– Tăng cường truyền thông cộng đồng: nâng cao nhận thức về tác hại và hành vi giảm phát thải.
– Chính sách và pháp lý: thực thi quy định khí thải nghiêm ngặt và khuyến khích năng lượng tái tạo.
Việc triển khai hiệu quả các giải pháp này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư.
6. Kết luận:
Ô nhiễm không khí là thách thức y tế công cộng hàng đầu, đòi hỏi hành động khẩn cấp và bền vững. Việc kết hợp giám sát khoa học, chính sách kiểm soát phát thải, cùng sự tham gia của cộng đồng là chìa khóa để cải thiện chất lượng không khí, bảo vệ sức khỏe và hướng tới một tương lai phát triển xanh.
Tài liệu tham khảo:
[1] World Health Organization. Air Pollution and Health, 2024. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ambient-(outdoor)-air-quality-and-health
[2] Bộ Tài Nguyên và Môi trường. Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia 2023.
[3] IQAir. World Air Quality Report 2024. https://www.iqair.com/world-air-quality
[4] Chen, H. et al. Exposure to air pollution and neurological diseases: A global perspective. The Lancet Neurology, 2023.
[5] UNICEF. The Impact of Air Pollution on Children’s Health, 2022. https://www.unicef.org/reports/air-pollution-children
[6] Harvard T.H. Chan School of Public Health. Long-term exposure to fine particulate matter and mortality, 2023.
[7] World Bank. The Cost of Air Pollution: Strengthening the Economic Case for Action, 2023. https://www.worldbank.org/en/topic/environment
[8] Đinh Đức Trường, et al. Tổn thất kinh tế của ô nhiễm không khí và các chính sách giảm thiểu ô nhiễm. https://thanhnien.vn/o-nhiem-khong-khi-tai-viet-nam-gay-thiet-hai-tu-108-132-ti-usd-185917506.htm
Nguồn: Viện Pasteur Nha Trang
Tag:
